Khám phá nhà trình tường của người Mông

Nếu bạn yêu thích khám phá văn hóa vùng cao Tây Bắc, thì nhà trình tường của người Mông chắc chắn là điều không nên bỏ qua. Đây là kiểu nhà truyền thống được làm hoàn toàn bằng đất nện, mộc mạc mà chắc chắn. Bài viết sẽ đưa bạn đi sâu vào quá trình dựng nhà trình tường, những đặc điểm độc đáo và các điểm đến nổi bật còn lưu giữ trọn vẹn kiến trúc này tại Tây Bắc Việt Nam.

Nhà trình tường – nét kiến trúc truyền thống độc đáo của người Mông vùng cao

Giữa những triền núi quanh năm mây phủ, nhà trình tường của người Mông hiện lên mộc mạc và vững chãi. Đây là kiểu nhà được xây hoàn toàn bằng đất nện, không dùng đến xi măng hay sắt thép, nhưng có thể đứng vững hàng chục năm giữa khí hậu khắc nghiệt của vùng cao. Kiến trúc này không chỉ phản ánh sự khéo léo trong lao động mà còn là kết tinh của văn hóa, tín ngưỡng và đời sống cộng đồng người Mông.

Nhà trình tường – nét kiến trúc truyền thống độc đáo của người Mông vùng cao (nguồn: Kiến trúc và đời sống)

Nhà trình tường thường được làm vào khoảng tháng 10 hoặc 11 âm lịch, khi mùa màng đã xong xuôi. Trước khi dựng nhà, gia chủ chọn vị trí đất tốt, làm lễ cúng thổ công thổ địa và xem ngày lành tháng tốt phù hợp với tuổi. 

Người Mông rất coi trọng hướng đặt bàn thờ và hướng cửa nhà. Khi san nền, họ sẽ xác định trước vị trí bàn thờ và cửa chính, cắm sẵn một que đánh dấu rồi mới bắt đầu dựng khuôn và trình đất. 

Nhà trình tường có hai cửa chính và phụ. Hướng cửa chính được chọn sao cho tránh được gió lạnh thổi trực tiếp vào nhà. Đồng thời, hướng cửa cũng được chọn để tận dụng ánh sáng tự nhiên và đảm bảo sự thông thoáng cho ngôi nhà. Trên cửa chính, người Mông thường treo một tấm vải đỏ, biểu tượng để xua đuổi tà ma và mang lại may mắn cho gia đình. Cửa phụ được bố trí ở đầu hồi nhà, bên trái hoặc bên phải, tùy thuộc vào chủ nhà.

Theo tập tục của người Mông, cửa chính thường dành cho khách quý, đàn ông và những người có vai vế trong gia đình hoặc cộng đồng. Phụ nữ, đặc biệt là khách nữ, khi đến chơi nhà thường đi bằng cửa phụ như một cách thể hiện sự tế nhị và tôn trọng tập quán. Tập tục này phản ánh lối sống và nếp nghĩ truyền thống, nơi vai trò giới tính và trật tự gia đình vẫn được duy trì rõ rệt trong không gian sống.

Thiết kế nhà trình tường phổ biến là 3 gian hoặc 5 gian. Phần lớn các ngôi nhà có hình chữ nhật, quy mô vừa phải. Một số gia đình khá giả có thể xây nhà lớn, hai tầng, có nhiều phòng để cả đại gia đình cùng sinh sống. Với kiểu nhà lớn, từ cổng vào là khoảng sân rộng dùng để vui chơi hoặc tổ chức nghi lễ. Trên mái có giếng trời – một khoảng trống giúp lấy sáng và điều hòa không khí trong nhà.

Những hình ảnh về ngôi nhà trình tường của người Mông dần trở nên hiếm hoi (nguồn: Vietnam plus)

Ngày nay, dù nhiều nơi đã chuyển sang xây nhà hiện đại bằng gạch và bê tông, nhưng ở một số bản làng vùng cao, những căn nhà trình tường vẫn được người dân gìn giữ nguyên vẹn. Không chỉ mang giá trị vật chất, những ngôi nhà này còn là di sản văn hóa, gắn liền với bản sắc dân tộc Mông giữa rẻo cao Tây Bắc.

Read more: Khám phá lễ hội Gầu Tào - Bản sắc văn hóa độc đáo của người Mông

Quá trình làm nên một căn nhà trình tường của người Mông

Để dựng nên một căn nhà trình tường bền chắc và phù hợp với điều kiện khí hậu khắc nghiệt của vùng cao, người Mông phải trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ, kỳ công. Mỗi ngôi nhà là kết quả của cả một quá trình lao động tập thể, gắn liền với hiểu biết sâu sắc về thổ nhưỡng, thời tiết và kỹ thuật dân gian.

Chọn đất và chuẩn bị nguyên liệu

Nguyên liệu chính để xây dựng nhà trình tường là đất sét có độ kết dính cao. Loại đất này thường được khai thác ở độ sâu khoảng 50cm đến 1m, nơi chưa từng bị xáo trộn bởi tác động của con người. Sau khi đào, đất được để khô vài ngày, rồi đem đập nhỏ và trộn với một ít nước để tạo độ dẻo vừa đủ. Một số nơi còn trộn thêm trấu, rơm mục để tăng khả năng kết dính và chống nứt nẻ.

Làm khuôn gỗ và trình tường

Khuôn để trình tường được làm từ hai tấm ván gỗ dày, dài khoảng 1,5 đến 2 mét, được giữ cố định bằng các thanh giằng. Khi trình, người ta đặt khuôn sát vào vị trí cần xây, chèn chắc chắn để không bị lệch khi nện đất. Khoảng cách giữa hai ván khuôn chính là độ dày của bức tường, thường vào khoảng 40–50cm, giúp căn nhà giữ ấm vào mùa đông và mát mẻ vào mùa hè.

Công đoạn nện đất cần phải làm thật kỳ công (nguồn: Du lịch Lào Cai)

Từng nắm đất sẽ được đổ vào giữa hai ván khuôn, sau đó dùng chày gỗ lớn nện thật chặt. Người trình phải có kỹ thuật đều tay, nện từ ngoài vào trong, từ dưới lên trên để đảm bảo đất nén chặt, không bị rỗng. Khi đầy khuôn, họ tháo ván ra, nâng lên phần trên rồi tiếp tục trình lớp kế tiếp. Công đoạn này kéo dài liên tục trong nhiều ngày, tùy theo chiều cao của căn nhà.

Dựng khung nhà và lợp mái ngói âm dương

Sau khi các bức tường đất đã hoàn thiện và khô cứng tự nhiên, người Mông bắt đầu dựng khung nhà. Họ sử dụng những loại gỗ quý như sa mộc, pơ mu – vừa chắc chắn, vừa thơm, lại có khả năng chống mối mọt rất tốt. Các cột, kèo, xà ngang được đẽo bằng tay, ghép nối bằng mộng gỗ theo kỹ thuật truyền thống, không cần đinh hay keo dán.

Mái nhà được lợp bằng ngói âm dương. Đây là một loại ngói đất nung đặc biệt. Ngói âm dương gồm hai dạng: viên ngói âm (lõm xuống) và viên ngói dương (lồi lên). Các viên ngói này được xếp xen kẽ theo từng hàng. Nhờ đó, mái nhà có vẻ ngoài cổ kính và mềm mại.

Mái âm dương (nguồn: Báo Lào Cai điện tử)

Ngói âm dương còn có công dụng rất thiết thực. Khi trời mưa, nước sẽ thoát nhanh theo rãnh ngói, không bị ứ đọng. Khi trời nắng, lớp ngói giữ được độ thoáng khí, giúp bên trong nhà luôn mát mẻ.

Theo quan niệm của người Mông, mái ngói âm dương tượng trưng cho sự hòa hợp giữa trời và đất. Đó cũng là hình ảnh của sự cân bằng giữa âm và dương. Mái nhà vì vậy trở thành biểu tượng cho sự bình an và hạnh phúc trong gia đình.

Điều làm nên khác biệt của nhà trình tường không chỉ nằm ở kỹ thuật mà còn ở tinh thần cộng đồng. Mỗi khi một gia đình dựng nhà, cả bản làng sẽ cùng chung tay giúp đỡ. Người già chỉ dẫn, thanh niên lo phần nặng, phụ nữ chuẩn bị cơm nước. Việc dựng nhà vì thế không chỉ là chuyện của riêng ai mà còn trở thành một ngày hội gắn kết và vun đắp nghĩa tình giữa các thành viên trong bản.

Ghé thăm các các bản làng còn giữ nguyên kiến trúc nhà trình tường

Ngày nay, không dễ để bắt gặp những ngôi nhà trình tường còn nguyên vẹn. Tuy nhiên, tại một số bản làng vùng cao, nét kiến trúc này vẫn được gìn giữ như một phần không thể thiếu của đời sống văn hóa. Ghé thăm những nơi này, du khách có cơ hội cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp bình dị, vững chãi và gắn bó của người Mông với đất.

Không dễ để thấy những ngôi nhà trình tường còn nguyên vẹn, nhưng bạn vẫn có thể bắt gặp hình ảnh này tại một số bản làng nhỏ trên Tây Bắc (nguồn: Mia)

Tại Mai Châu (Hòa Bình), một số bản người Mông như Hang Kia và Pà Cò vẫn còn lưu giữ nhiều căn nhà trình tường cổ. Những căn nhà nằm lặng lẽ giữa sườn đồi, bao quanh bởi mây mù và rừng xanh. Không gian nơi đây yên bình, thấm đượm nếp sống chậm rãi và sâu lắng của đồng bào Mông. Vào những ngày chợ phiên, cả bản như bừng sáng với tiếng nói cười, váy áo thổ cẩm rực rỡ và những nồi thắng cố nghi ngút khói bên hiên nhà đất.

Nếu bạn muốn kết hợp trải nghiệm văn hóa bản địa với nghỉ dưỡng giữa thiên nhiên, hãy lựa chọn Mai Chau Hideaway Lake Resort. Khu resort nằm tách biệt bên hồ Hòa Bình, chỉ cách bản Hang Kia và Pà Cò khoảng một giờ di chuyển. Từ resort, bạn có thể ghé thăm nhà trình tường, đi chợ phiên hoặc thử các món ăn đặc sản địa phương. Đây là điểm dừng chân lý tưởng cho hành trình tìm về vẻ đẹp nguyên sơ của vùng cao.

Bể bơi vô cực ở Mai Chau Hideaway Lake Resort

Tại Sa Pa (Lào Cai), bản Cát Cát, Lao Chải, hay Tả Van vẫn còn những ngôi nhà trình tường tồn tại qua nhiều thế hệ. Các căn nhà nằm giữa thung lũng hoặc men theo triền núi, hòa vào khung cảnh ruộng bậc thang uốn lượn. Du khách đến đây thường ngỡ như lạc vào một thước phim cổ xưa, nơi từng viên ngói, từng bức tường đất đều mang trong mình câu chuyện riêng.

Read more: Vẽ sáp ong của người Mông – Di sản sống nơi đại ngàn Tây Bắc

Ở Đồng Văn (Hà Giang), vùng đất đá tai mèo khô cằn, nhà trình tường vẫn tồn tại nhiều trong các bản như Lũng Cẩm, Sủng Là, Phó Bảng. Những ngôi nhà ở đây được xây bằng đất nện vàng óng, mái ngói âm dương phủ rêu phong. Chúng như những pháo đài nhỏ giữa cao nguyên đá, nổi bật giữa thiên nhiên hùng vĩ và thô mộc. Người dân vẫn sinh sống, nấu ăn, thờ cúng và giữ gìn phong tục truyền thống trong chính những mái nhà đất ấy.

Dù không còn phổ biến như xưa, nhưng nhà trình tường của người Mông vẫn là biểu tượng văn hóa khó thay thế. Mỗi bản làng còn giữ được kiến trúc này không chỉ là điểm đến hấp dẫn, mà còn là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa đặc sắc đang dần mai một theo thời gian. Nếu có dịp đến Mai Châu, Sapa hay Hà Giang, bạn hãy thử ghé vào một ngôi nhà trình tường, ngồi bên bếp lửa và nghe người dân kể chuyện. Chắc chắn đó sẽ là một trải nghiệm đáng nhớ trong hành trình khám phá Tây Bắc.